અમેરિકાનો એક વ્યસ્ત માર્ગ / Courtesy photo

વિમાનની ગૂંજ, નિયંત્રણનું નવું અમેરિકા: એક પ્રવાસીની વ્યથા

વિમાનનો ગુંજારવ, એક યાંત્રિક વિશાળ પ્રાણીની જેમ આકાશમાં ચીરતો, માનવ અનુભવની અદૃશ્ય સીમાઓ, ખંડો અને સમુદ્રોને પાર કરીને આત્માઓને લઈ જાય છે. અમેરિકન પ્રવાસી માટે આ યાત્રા ગેટ પર નહીં, પરંતુ હૃદયમાં શરૂ થાય છે—એક એવું હૃદય જે સ્વાતંત્ર્ય, સૌજન્ય અને સુખની શોધના આદર્શો પર સ્થપાયેલા રાષ્ટ્રની અપેક્ષાઓનું ભારણ વહન કરે છે. પરંતુ, જ્યારે બોઇંગ 787ના પૈડાં રનવેને સ્પર્શે છે, ત્યારે કંઈક ખોટું લાગે છે. હવામાં એક વિસંનાદની ભીડ છે, જે ચાલીસ વર્ષ પહેલાં નહોતી—જ્યારે હું પ્રથમ વખત કેમ્બ્રિજ, મેસેચ્યુસેટ્સમાં આવ્યો હતો, એક યુવા વિદ્યાર્થી તરીકે, અમેરિકાની અનંત સંભાવનાઓથી ઝળકતી ભૂમિના સપનાઓ સાથે. આજે, અમેરિકાનું આકાશ સ્વાતંત્ર્યની સીમા ઓછું અને નિયંત્રણનું રંગમંચ વધુ લાગે છે, જ્યાં સૌજન્યની જગ્યાએ અધિકાર અને ઉદાસીનતાનું કઠોર નૃત્ય ચાલે છે.

અમેરિકન એરપોર્ટના નિર્જીવ ગલિયારાઓમાં પ્રવાસી એક વિચિત્ર વિરોધાભાસનો સામનો કરે છે. યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, જે એક સમયે ગ્રાહકને પ્રથમ સ્થાન આપવા માટે ગર્વ અનુભવતું હતું, તે આજે પોતાના નાગરિકોને એક અજાણ્યા, લગભગ દંડાત્મક વલણ સાથે સ્વાગત કરે છે. ગ્રાઉન્ડ સ્ટાફ, સત્તાના પ્રતીક રૂપે યુનિફોર્મમાં સજ્જ, તેમની સત્તાને તિરસ્કારની હદે લઈ જતા અંદાજમાં વાપરે છે. “પાછળ હટો,” તેઓ આદેશ આપે છે, તેમનો અવાજ બોર્ડિંગ પાસની ધાર જેવો તીક્ષ્ણ. ફર્સ્ટ-ક્લાસ ટિકિટ, જે એક સમયે વિશેષાધિકાર અને સંભાળનું પ્રતીક હતી, હવે માત્ર એક પહોળી સીટ અને અનિચ્છાપૂર્ણ સ્વીકૃતિ આપે છે. મને એક તાજેતરની ફ્લાઇટ યાદ છે, જ્યાં એક વૃદ્ધ ક્રૂ મેમ્બર, તેના ચાંદીના વાળ અનુભવનું મુકટ જેવા, મારી વાઇનની માગણીને “અમારી પાસે નથી” એવા ટૂંકા જવાબ સાથે નકારી. વાઇ-ફાઇ? “મારું કામ નથી.” પાણીની સાદી વિનંતી? “જ્યાં સુધી વિમાન હવામાં ન થાય ત્યાં સુધી રાહ જુઓ.” તેના નકારમાં દ્વેષ નહોતો, પરંતુ યાંત્રિકતા હતી, જાણે સેવાનો આત્મા ખતમ થઈ ગયો હોય.

બીજી તરફ, એક ગ્રીક ક્રૂ મેમ્બર, જેનું નેમટેગ આતિથ્યની વારસાને ઝળકાવતું હતું, તેણે શાંત કાર્યક્ષમતા અને સ્મિત સાથે સેવા આપી, જે ગયા યુગની યાદ અપાવે છે. પરંતુ બીજા બે મહિલા ક્રૂ મેમ્બર્સની ઉદ્ધતાઈ, જેનો ઠંડો અવાજ કેબિનમાં શીતલ હવાની જેમ ફેલાયો, તેની અસર ઊંડી રહી. ફર્સ્ટ ક્લાસમાં પણ, જ્યાં થોડી શિષ્ટતાની અપેક્ષા હોય, અનુભવ એક વ્યવહાર જેવો લાગ્યો, યાત્રા નહીં.

આ કોઈ એકલી ઘટના નથી. એક અન્ય પ્રવાસી, એક CEO જેનું જીવન બોર્ડરૂમ અને નફાની ગણતરીઓમાં ગુંથાયેલું છે, તેણે પણ આવી જ વાત શેર કરી. સીટ 2Aની ટિકિટ હાથમાં હોવા છતાં, તેને લાઇનના અંતે જવાનો આદેશ મળ્યો, તેના દરજ્જાને “એનું કોઈ મહત્વ નથી” એવા ઉપહાસપૂર્ણ અવાજે નકારી દેવાયો. ગેટ પરની યુવતી, તેની સત્તા બેજમાંથી ઉછીની લીધેલી, રાણીની જેમ વર્તે છે. શું આ નવું અમેરિકા છે? એક એવી ભૂમિ જ્યાં ગ્રાહક, જે એક સમયે રાજા હતો, હવે નિયંત્રિત, સંચાલિત અને નિયંત્રણમાં રાખવામાં આવે છે? આ પ્રશ્ન મારા મનની કેબિનમાં ટર્બ્યુલન્સની જેમ ગુંજે છે.

ચાલીસ વર્ષ પહેલાં, જ્યારે હું કેમ્બ્રિજની પથ્થરફરસ શેરીઓમાં પગ મૂક્યો, ત્યારે અમેરિકા એક એવા વચન જેવું લાગતું હતું જે પૂરું થયું હોય. તે એક એવો દેશ હતો જે, તેની ખામીઓ હોવા છતાં, એક અનોખી ઉષ્મા અને વ્યક્તિને તેની મહાનતાનો આધાર માનવાની શ્રદ્ધા ફેલાવતો હતો. મીડિયા તેને તકોના દીવા તરીકે રજૂ કરતું, અને હોલીવુડની ફિલ્મો એવી ભૂમિનું ચિત્ર દોરતી જ્યાં સેવા એટલે સ્મિત, જ્યાં ગ્રાહક માત્ર સાચો જ નહીં, પરંતુ આદરણીય હતો. ડાયનરની વેઇટ્રેસ જે તમને “હન” કહેતી, દુકાનદાર જે તમારું નામ જાણતું, એરલાઇનનો સ્ટાફ જે તમને આકાશમાં તેના મહેમાનની જેમ ગણતો—આ બધું એક અનોખી અમેરિકન સંસ્કૃતિના દોરા હતા. પરંતુ હવે, તે સંસ્કૃતિનું આવરણ ઝીણું થઈ રહ્યું છે. આકાશ, જે એક સમયે અનંત શક્યતાઓનું પ્રતીક હતું, હવે અમેરિકન સ્વપ્નના એક રૂક્ષ, વધુ નિયંત્રિત સ્વરૂપનું નાનું રૂપ બની ગયું છે.

સ્ટેચ્યુ ઓફ લિબર્ટી / Courtesy photo

શું બદલાયું છે? શું તે તાલીમનો અભાવ છે, જે ગ્રાઉન્ડ સ્ટાફ અને ક્રૂ મેમ્બર્સને એ નમ્રતા દર્શાવવામાં અસમર્થ બનાવે છે જે એક સમયે સેવાની ઓળખ હતી? શું તેઓ લાંબા કલાકો અને કઠોર સમયપત્રકથી થાકી ગયા છે, જેનાથી તેમની ધીરજ ચૂકી ગઈ છે? કે પછી તે કંઈક વધુ ઊંડું છે, એક સાંસ્કૃતિક પરિવર્તન જેણે અમેરિકન ભાવનાને જ નવો આકાર આપ્યો છે? એરપોર્ટ, તેની સુરક્ષા લાઇનો અને આકરા આદેશો સાથે, એક નાના પોલીસ રાજ્ય જેવું લાગે છે. આ સ્થળે, સત્તા સહાનુભૂતિ પર ભારે પડે છે, જ્યાં નાગરિક પ્રવાસનો સાથી ઓછો અને સંભવિત ખતરો વધુ ગણાય છે. TSA એજન્ટ, ગેટ એટેન્ડન્ટ, ફ્લાઇટ ક્રૂ—બધા જ એવી સત્તાનો આવરણ ધારણ કરે છે જે તેમની પ્રવાસ સુગમ કરનારની ભૂમિકા કરતાં વધુ લાગે છે. એવું લાગે છે કે ઉડ્ડયન, જે એક સમયે માનવીય સંનાદિતાની ઉજવણી હતું, હવે નિયંત્રણનો વ્યવહાર બની ગયું છે, જ્યાં આજ્ઞાપાલન ચલણ છે અને નમ્રતા એક ભૂતકાળની વસ્તુ.

આની સરખામણી યુરોપ સાથે કરીએ, જ્યાં પ્રવાસીઓને એક અલગ લય મળે છે. પેરિસમાં, ગેટ એજન્ટનું સ્મિત એક નાનું પણ સાચું સ્વાગતનું હાવભાવ છે. રોમમાં, ફ્લાઇટ એટેન્ડન્ટની એસ્પ્રેસોની ઓફર પરંપરાની ઉષ્મા ધરાવે છે. હીથ્રોની ગીચ ભીડમાં પણ એક નમ્રતા છે, એવો અહેસાસ કે પ્રવાસી એક મહેમાન છે, શંકાસ્પદ નહીં. યુરોપ, તેની પોતાની જટિલતાઓ અને વિરોધાભાસો હોવા છતાં, વધુ નાગરિક-મૈત્રીપૂર્ણ લાગે છે, જાણે વ્યક્તિ અને સંસ્થા વચ્ચેનો સામાજિક કરાર હજુ પણ પરસ્પર આદરની ઝાંખી ઝબકારો ધરાવે છે. આ તફાવત સર્વત્ર નથી—અસભ્યતા દરેક જગ્યાએ છે—પરંતુ વાતચીતનો સૂર, તેનું બંધારણ, ઓછું આક્રમક, ઓછું સત્તાના સંઘર્ષ જેવું લાગે છે. એવું લાગે છે કે યુરોપ, જે જૂનું અને કદાચ તેની થાકેલી સ્થિતિમાં વધુ શાણું છે, સત્તાને સહિયારી માનવીયતાના સંકેત સાથે સંતુલિત કરતાં શીખી ગયું છે.

દાર્શનિક રીતે, અમેરિકન અનુભવમાં આ પરિવર્તન એક ઊંડો પ્રશ્ન ઉભો કરે છે: સ્વતંત્રતા પર ગર્વ કરતો દેશ હોવા છતાં તેના આકાશને આટલી કડકાઈથી શાસન કરવું એટલે શું? એરપોર્ટ, એક સંક્રમણની જગ્યા તરીકે, સમાજના આત્માને ઉજાગર કરે છે. તે એક એવું સ્થળ છે જ્યાં અજાણ્યા લોકો મળે છે, જ્યાં સ્તરોની કસોટી થાય છે, અને જ્યાં રાષ્ટ્રના આદર્શો ક્ષણિક વાતચીતોમાં સંનાદિત થાય છે. અમેરિકામાં, આ વાતચીતો હવે શંકાનું ભારણ ધરાવે છે, એવી ધારણા કે પ્રવાસીને સેવા આપવાને બદલે નિયંત્રિત કરવો જોઈએ. આ તે અમેરિકા નથી જે વ્હીટમેનના ખુલ્લા રસ્તા કે કેરોઆકની અનંત યાત્રાનું પ્રતીક હતું.

અમેરિકા એવું લાગે છે જાણે તે નાનું અને સંકોચાયેલું થઈ ગયું હોય, જાણે ભયનું નોકરશાહી તેના સ્થાપનાના વિશાળ ભાવનાને બદલે લઈ લીધું હોય. કદાચ આનું મૂળ સમાજના વ્યાપક સાંસ્કૃતિક વિચલનમાં રહેલું છે. ચાર દાયકા પહેલાનું અમેરિકા નિર્દોષ ન હતું—વંશીય તણાવ, આર્થિક અસમાનતા અને રાજકીય વિવાદ હંમેશા હાજર હતા—પરંતુ તેમાં આશાવાદની ભાવના હતી, એવો વિશ્વાસ હતો કે વ્યક્તિ પોતાનું ભાગ્ય ઘડી શકે છે. આજે, તે આશાવાદ વિભાજન, નિરીક્ષણ અને અવિશ્વાસની સંસ્કૃતિથી ઘેરાયેલો લાગે છે, જે વિમાનમાં ચઢવાની ક્રિયામાં પણ વ્યાપી ગઈ છે. નાગરિક, જે ક્યારેક અમેરિકન કથાનો નાયક હતો, હવે એક ડેટા પોઈન્ટ બની ગયો છે, જે એવી વ્યવસ્થામાં સંચાલિત થાય છે જે સહાનુભૂતિ કરતાં કાર્યક્ષમતાને પ્રાધાન્ય આપે છે. આ વ્યવસ્થામાં ફસાયેલા એરલાઈન કર્મચારીઓ પોતે પીડિત હોઈ શકે છે—ઓછા પગારવાળા, અતિશય કામવાળા અને એવી સંસ્કૃતિમાં તાલીમ પામેલા, જે સંબંધો કરતાં આજ્ઞાપાલનને મહત્વ આપે છે. તેમની અસભ્યતા અને ઉદાસીનતા એ વ્યક્તિગત નિષ્ફળતા ઓછી અને સમાજનું લક્ષણ વધુ છે, જેણે કાળજી લેવાનું ભૂલી ગયું છે.

તેમ છતાં, આશાની ઝાંખી ચમક દેખાય છે. ગ્રીક ક્રૂ સભ્ય, તેની નમ્ર નમન અને શાંત કાર્યક્ષમતા સાથે, આપણને યાદ કરાવે છે કે જૂનું અમેરિકા સંપૂર્ણપણે ખોવાઈ ગયું નથી. તે નાના-નાના હાવભાવમાં, માનવતાની ક્ષણોમાં જીવંત છે, જે વ્યવસ્થા અને સમયપત્રકના બોજ હેઠળ પણ ટકી રહે છે. તે લાંબા સમય પહેલાના કેમ્બ્રિજની યાદોમાં જીવે છે, જ્યાં અજાણ્યાની સ્મિત વિશ્વાસનું માધ્યમ હતું. આ અમેરિકાને પાછું મેળવવા, આપણે પોતાને પ્રશ્ન પૂછવો જોઈએ: આપણે કેવું રાષ્ટ્ર બનવા માંગીએ છીએ? એવું, જે આકાશમાં શંકાથી શાસન કરે, કે એવું, જે પોતાના મુસાફરોનું નમ્રતાથી સ્વાગત કરે? જવાબ ફક્ત નીતિમાં નથી, પરંતુ સૌજન્યને આપણી ઓળખના આધારસ્તંભ તરીકે પુનઃસ્થાપિત કરવાની સામૂહિક ઇચ્છામાં છે.

જેમ જેમ વિમાન નીચે ઉતરે છે, નીચે નવા શહેરની લાઈટો ચમકે છે, શક્યતાઓનું એક નક્ષેત્ર. હું એ અમેરિકા વિશે વિચારું છું, જે મને એક વચન જેવું લાગતું હતું. તે ગયું નથી, પરંતુ ઘાયલ છે, તેની ભાવના એવી સંસ્કૃતિથી ઠેસ પહોંચી છે, જેણે સંબંધોને નિયંત્રણ સાથે બદલી દીધો છે. તેને સાજું કરવા, આપણે ત્યાંથી શરૂઆત કરવી જોઈએ જ્યાં આપણે છીએ—એરપોર્ટ પર, આકાશમાં, ટૂંકા મુલાકાતોમાં, જે આપણા દિવસોને આકાર આપે છે. આપણે ગુસ્સાથી નહીં, પરંતુ શાંત નિશ્ચય સાથે, પોતાને અને એકબીજાથી વધુની માગણી કરવી જોઈએ, જેથી આપણે એ સૌજન્ય ફરી શોધી શકીએ, જે આપણને વ્યાખ્યાયિત કરતું હતું. આખરે, આ યાત્રા ફક્ત ગંતવ્યે પહોંચવાની નથી,, પરું, આપણે રસ્તામાં એકબીજા સાથે કેવું વર્તન કરીએ છું એની છે.

વિમાનનાં પૈડાં જમીનને સ્પર્શે છે, અને કેબિનમાં હલચલ શરૂ થાય છે. હું મારું સામાન એકઠું કરું છું, મારું હૃદય વિચારોના ભારથી ભારે છે, પરંતુ આશાથી હળવું છે. અમેરિકાને તેની વર્તમાન સ્થિતિને વર્ણવવા માટે નવા નામ અને નવી વાર્તાની જરૂર પડી શકે છે. પરંતુ નામો નિયતિ નથી હોતાં. તે એક આમંત્રણ છે—કંઈક સારું કલ્પના કરવાનું, એવું આકાશ જ્યાં નમ્રતા રાજ કરે, જ્યાં મુસાફર પ્રજા નહીં, પરંતુ મહેમાન હોય, અને જ્યાં અમેરિકન ભાવના ફરી એકવાર ઉંચે ઉડે.

લેખક દીનમાનના ભૂતપૂર્વ મુખ્ય સંપાદક અને હિન્દી દૈનિક જનસત્તાના àª¸àª¹-સ્થાપક àª›à«‡.