રેમિટન્સનો પ્રવાહ વર્ષ માટે ભારતના સીધા વિદેશી રોકાણ કરતા નોંધપાત્ર રીતે વધી ગયો. / World Bank Blog

વિશ્વ બેંકના આંકડા અનુસાર, ભારતે 2024માં 129 અબજ ડોલરના વિક્રમી પ્રવાહ સાથે ફરી એકવાર વિશ્વના સૌથી મોટા રેમિટન્સ પ્રાપ્તકર્તા તરીકે પોતાનું સ્થાન મજબૂત કર્યું છે. આ રકમ માત્ર તેના ડાયસ્પોરાના મહત્વને જ રેખાંકિત કરતી નથી પરંતુ રાષ્ટ્રના આર્થિક માળખામાં તેની નિર્ણાયક ભૂમિકાને પણ પ્રકાશિત કરે છે.  

એફડીઆઈ અને સંરક્ષણ બજેટને વટાવી ગયું  

રેમિટન્સનો પ્રવાહ વર્ષ માટે ભારતના સીધા વિદેશી રોકાણ (એફડીઆઈ) કરતા નોંધપાત્ર રીતે વધી ગયો છે, જે સપ્ટેમ્બર ક્વાર્ટર સુધી 62 અબજ ડોલર હતો અને દેશના સંરક્ષણ બજેટને પણ 55 અબજ ડોલરથી વધુ વટાવી ગયો હતો. તુલનાત્મક રીતે જોઈએ તો ભારતનું રેમિટન્સ પાકિસ્તાન (67 અબજ ડોલર) અને બાંગ્લાદેશ (68 અબજ ડોલર) ના સંયુક્ત વાર્ષિક બજેટ જેટલું છે  

ભારતે છેલ્લા દાયકામાં રેમિટન્સ પ્રવાહમાં 57 ટકાનો વધારો જોયો છે, જે 2014 અને 2024 ની વચ્ચે કુલ 982 અબજ ડોલર છે. જ્યારે 2014 માં દેશને 70 અબજ ડોલર મળ્યા હતા, ત્યારે આ આંકડો સતત વધ્યો છે, 2021 માં 100 અબજ ડોલરનો આંકડો વટાવી ગયો છે અને હવે તે અત્યાર સુધીની સૌથી ઊંચી સપાટીએ પહોંચ્યો છે. 2020 માં કોવિડ-19 રોગચાળા દરમિયાન પણ, જ્યારે વૈશ્વિક સ્તરે રેમિટન્સ ઘટ્યું હતું, ત્યારે ભારત 83 અબજ ડોલર મેળવવામાં સફળ રહ્યું હતું.  

વર્ષ 2024 માટે વાર્ષિક વૃદ્ધિ દર 5.8 ટકા હતો, જે 2023 માં 1.2 ટકાથી તીવ્ર વધારો થયો હતો.  

ભારતનો રેમિટન્સ પ્રવાહ અન્ય રાષ્ટ્રો કરતાં મોટા અંતરથી આગળ નીકળી ગયો છે. મેક્સિકો 68 અબજ ડોલર સાથે બીજા સ્થાને, ચીન 48 અબજ ડોલર સાથે બીજા સ્થાને, ફિલિપાઇન્સ 40 અબજ ડોલર સાથે ત્રીજા સ્થાને અને પાકિસ્તાન 33 અબજ ડોલર સાથે ત્રીજા સ્થાને છે. રેમિટન્સની સ્થિતિસ્થાપકતા વૈશ્વિક સ્થળાંતર વલણો અને ઉચ્ચ આવક ધરાવતા અર્થતંત્રોમાં ભારતીય પ્રવાસીઓની નિર્ણાયક ભૂમિકાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.  

ઉચ્ચ આવક ધરાવતા દેશોમાં, ખાસ કરીને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં નોકરીના બજારોમાં પુનઃપ્રાપ્તિ એ નોંધપાત્ર પરિબળ રહ્યું છે. યુ. એસ. માં વિદેશમાં જન્મેલા કામદારોએ તેમના રોજગારનું સ્તર પૂર્વ-રોગચાળાના સ્તરથી 11 ટકા વધ્યું હતું, જે મજબૂત રેમિટન્સ પ્રવાહને આગળ ધપાવે છે.  

દક્ષિણ એશિયામાં રેમિટન્સ પ્રવાહમાં સૌથી વધુ પ્રાદેશિક વૃદ્ધિ 11.8 ટકા નોંધાઈ છે, જેમાં ભારત, પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશ સૌથી આગળ છે.  

વ્યૂહાત્મક મહત્વ  

રેમિટન્સ ભારત માટે વિદેશી હૂંડિયામણનો એક મહત્વપૂર્ણ સ્રોત છે, જે એફડીઆઈ જેવા અન્ય નાણાકીય પ્રવાહને ઘટાડે છે. આ ભંડોળ ગરીબી નાબૂદી, શિક્ષણ, આરોગ્ય સંભાળ અને નાણાકીય સમાવેશમાં ફાળો આપે છે. તેઓ આર્થિક વિક્ષેપો દરમિયાન સ્થિર નાણાકીય જીવનરેખા પણ પ્રદાન કરે છે.  

વિશ્વ બેંકના એક અર્થશાસ્ત્રીએ ટિપ્પણી કરી હતી કે, "ભારતના ડાયસ્પોરા હજુ પણ દેશની આર્થિક સ્થિતિસ્થાપકતાનો આધારસ્તંભ છે".  

જેમ જેમ વસ્તી વિષયક પરિવર્તન, આવકની અસમાનતા અને આબોહવા પરિવર્તન દ્વારા પ્રેરિત સ્થળાંતરનું દબાણ ચાલુ રહે છે, તેમ તેમ રેમિટન્સ વધુ વધવાની અપેક્ષા છે. નિષ્ણાતો સામાજિક માળખાગત સુવિધાઓ અને આર્થિક સ્થિરતાને મજબૂત કરવા માટે આ પ્રવાહનો લાભ લેવા પર ભાર મૂકે છે.