ભારતીય મૂળના વૈજ્ઞાનિક વિશ્વદીપ દીક્ષિત / Courtesy photo

યેલ યુનિવર્સિટીના ભારતીય મૂળના વૈજ્ઞાનિકે શોધ્યું વજન ઘટાડવાનું નવું રહસ્ય: એક એમિનો એસિડની ભૂમિકા

યેલ સ્કૂલ ઓફ મેડિસિનના પ્રોફેસર અને ભારતીય મૂળના વૈજ્ઞાનિક વિશ્વ દીપ દીક્ષિતે એક નવતર શોધ કરી છે, જેમાં તેમણે જણાવ્યું કે આહારમાંથી એક ચોક્કસ એમિનો એસિડ—સિસ્ટીન—ને દૂર કરવાથી ચરબી બર્ન થઈ શકે છે અને વજન ઘટાડવામાં મદદ મળી શકે છે, ભલે ઊંચી ચરબીવાળો આહાર લેવામાં આવે. આ અભ્યાસ નેચર મેટાબોલિઝમ જર્નલમાં પ્રકાશિત થયો છે, જે સિસ્ટીન અને શરીરની ચરબીને ઊર્જામાં રૂપાંતરિત કરતી બ્રાઉન ફેટમાં ફેરવવાની ક્ષમતા વચ્ચેના સંબંધને ઉજાગર કરે છે.

હરિયાણાના હિસારમાં ઉછરેલા દીક્ષિતે વેટરનરી ડૉક્ટર તરીકે તાલીમ લીધી, જર્મનીમાં પીએચડી પૂર્ણ કરી અને અમેરિકામાં પોસ્ટડોક્ટરલ સંશોધન કર્યું. તેમણે યેલ ખાતે આ સંશોધનનું નેતૃત્વ કર્યું. તેમણે જણાવ્યું, “આ તમામ નિષ્કર્ષ અણધાર્યા હતા, અને વિજ્ઞાનમાં જ્યારે આવું બને છે, ત્યારે તે ખૂબ જ રોમાંચક હોય છે.”

સંશોધનમાં જાણવા મળ્યું કે જે ઉંદરોને ઊંચી ચરબીવાળો આહાર આપવામાં આવ્યો, પરંતુ તેમના આહારમાંથી સિસ્ટીન દૂર કરવામાં આવ્યું અને શરીરમાં તેનું ઉત્પાદન રોકવામાં આવ્યું, તેમનું વજન ઘટ્યું અને બળતરામાં ઘટાડો થયો. એટલું જ નહીં, તેઓ એટલી જ કેલરી લેતા હોવા છતાં, તેમનું શરીર ચરબીને વધુ કાર્યક્ષમ રીતે બાળવા લાગ્યું. આનું કારણ હતું શરીરમાં થયેલું જૈવિક પરિવર્તન—સફેદ ચરબી બ્રાઉન ચરબીમાં રૂપાંતરિત થઈ, જે ઊર્જા સંગ્રહ કરવાને બદલે ગરમી ઉત્પન્ન કરે છે.

દીક્ષિતે જણાવ્યું, “અમે ઉંદરોમાં જોયું કે સિસ્ટીનની ઉણપથી સફેદ ચરબી બ્રાઉન ચરબીમાં રૂપાંતરિત થઈ. આ ફેરફાર નાનો-મોટો નહોતો, પરંતુ નોંધપાત્ર હતો.”

આ ફેરફાર મગજના તે ભાગોમાં વધેલી પ્રવૃત્તિ સાથે જોડાયેલો હતો, જે સહાનુભૂતિય ચેતાતંત્રને નિયંત્રિત કરે છે. આ તંત્ર ચરબીના પેશીઓમાં નોરેપિનેફ્રિન મુક્ત કરે છે, જે સફેદ ચરબીને બ્રાઉન ચરબીમાં રૂપાંતરિત કરવાની પ્રક્રિયાને સક્રિય કરે છે. જ્યારે સંશોધકોએ આ સંકેતને અવરોધિત કર્યો, ત્યારે ચરબી બર્ન કરવાની અસર બંધ થઈ.

આ સંશોધન CALERIE-II ટ્રાયલના પરિણામોથી પ્રેરિત હતું, જે સ્વસ્થ માનવોમાં કેલરી પ્રતિબંધનો પ્રથમ નિયંત્રિત અભ્યાસ હતો. આ ટ્રાયલમાં, જેમણે બે વર્ષ સુધી કેલરીનું સેવન 15% ઘટાડ્યું, તેમના હૃદય અને ચયાપચયના સૂચકાંકોમાં સુધારો થયો અને ચરબીના પેશીઓમાં સિસ્ટીનનું સ્તર ઘટ્યું.

દીક્ષિતે કહ્યું, “અમે જાણવા માગતા હતા કે શું સિસ્ટીન કેલરી પ્રતિબંધના રોગપ્રતિકારક તંત્ર, બળતરા અને ચયાપચય પરના ફાયદાકારક પ્રભાવોને ચલાવે છે.”

વધુ વિશ્લેષણમાં જાણવા મળ્યું કે કેલરી-પ્રતિબંધિત વ્યક્તિઓમાં શરીરની સિસ્ટીન ઉત્પન્ન કરવાની નિષ્ક્રિય પ્રક્રિયા સક્રિય થઈ. દીક્ષિતે જણાવ્યું, “શરીરમાં એક એવી પ્રક્રિયા છે જે સિસ્ટીન બનાવી શકે છે. સામાન્ય રીતે આ પ્રક્રિયા નિષ્ક્રિય હોય છે, પરંતુ જો આહારમાંથી સિસ્ટીન ઓછું મળે, તો શરીર આ પ્રક્રિયાને સક્રિય કરે છે… અને આ નિષ્ક્રિય પ્રક્રિયાને જાગૃત કરવાથી ચયાપચય અને આરોગ્યને ફાયદો થાય છે.”

જોકે મનુષ્યો માટે સિસ્ટીનને સંપૂર્ણપણે દૂર કરવું વ્યવહારુ નથી, આ અભ્યાસ વજન નિયંત્રણ અને સ્વસ્થ આયુષ્ય વધારવા માટે તેનું સેવન ઘટાડવાની સંભાવનાઓ ખોલે છે.

દીક્ષિતે કહ્યું, “CALERIE-II ટ્રાયલ વિના આ નિષ્કર્ષો અને તેના પછીની શોધો શક્ય ન હોત. આ ટ્રાયલના સમર્થન વિના, અમે આ મહત્વપૂર્ણ ચયાપચયી પ્રક્રિયાઓ વિશે હજુ અજાણ હોત.”