ભારતના રાજગઢમાં આ શાળામાં WHEELS દ્વારા સ્કૂલ-ઇન-એ-બોક્સ શરૂ કરવામાં આવી છે. / Courtesy photo

Author Ratan Agarwal.

ભારતમાં ગ્રામીણ શાળાઓમાં શિક્ષકોની અછત એક ગંભીર સમસ્યા છે. આ લાખો બાળકોને ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણ આપવામાં અવરોધ ઊભો કરે છે. ભારતમાં લગભગ 80 ટકા પ્રાથમિકથી માધ્યમિક શાળાઓ, પછી ભલે તે સરકારી હોય કે ખાનગી, શિક્ષકોની તીવ્ર અછતનો સામનો કરી રહી છે. સામાન્ય રીતે, માત્ર 3-4 શિક્ષકો આઠ વર્ગો સુધી સંભાળે છે. લાયકાત ધરાવતા શિક્ષકોની સતત અછતને કારણે વિદ્યાર્થી-શિક્ષકનો ગુણોત્તર ઘણો ઊંચો થઈ જાય છે. આનાથી વ્યક્તિગત ધ્યાન અને શૈક્ષણિક પરિણામો પર સમાધાન થાય છે. કામ કરવાની નબળી પરિસ્થિતિઓ અને કારકિર્દી વિકાસની મર્યાદિત તકો શિક્ષકોના મનોબળને અસર કરે છે.

વધુમાં, ગ્રામીણ શાળાઓમાં ઘણીવાર જરૂરી શૈક્ષણિક સામગ્રી અને ટેકનોલોજીની પહોંચ હોતી નથી. આ આધુનિક શિક્ષણ તકનીકોના સ્વીકારને અવરોધે છે. જો કે, સરકારે આ પડકારોનો સામનો કરવા માટે ઘણી યોજનાઓ અમલમાં મૂકી છે. પરંતુ પ્રશિક્ષિત શિક્ષકોની અછત છે. ઉદાહરણ તરીકે, મોટાભાગની શાળાઓમાં 1-2 ડઝન કોમ્પ્યુટર સાથે આઇસીટી પ્રયોગશાળાઓ સ્થાપિત કરવામાં આવી છે. પરંતુ ઘણીવાર તેમની અવગણના કરવામાં આવે છે. તેઓ ધૂળ ભેગી કરે છે. આનું કારણ તેમને ચલાવવા માટે કાર્યક્રમો અને પ્રશિક્ષિત કર્મચારીઓનો અભાવ છે.

વ્હીલ્સ ગ્લોબલ ફાઉન્ડેશન માટે શિક્ષણ એ મુખ્ય ક્ષેત્રોમાંનું એક છે. તેનો ઉદ્દેશ નવી ટેકનોલોજી અને નવા ઉકેલો દ્વારા શિક્ષણનો પ્રસાર કરવાનો છે. વ્હીલ્સ એક સામાજિક પ્રભાવ ધરાવતી શાખા છે, જેની શરૂઆત પેનઆઈઆઈટી સમુદાય દ્વારા કરવામાં આવી છે. આ ટેક-સક્ષમ ઉકેલો દ્વારા ગ્રામીણ ભારતમાં જીવન સુધારવાના ઉદ્દેશ્ય સુધી મર્યાદિત નથી. તેનો વિસ્તાર ઘણો વિશાળ છે. વ્હીલ્સ સાથે સંલગ્ન મોઇની ફાઉન્ડેશને સ્કૂલ-ઇન-એ-બોક્સ (એસ. આઈ. એ. બી.) સોલ્યુશનની પહેલ કરી છે. તે વિદ્યાર્થીઓને ડિજિટલ સ્વરૂપમાં તમામ શૈક્ષણિક સામગ્રીની પહોંચ પ્રદાન કરે છે. મોઈની ફાઉન્ડેશનની સ્થાપના ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થીઓ દ્વારા કરવામાં આવી છે.

આ સોલ્યુશન એડટેક ઇનોવેશનને ઓપરેશનલ ઇનોવેશન સાથે જોડે છે (બાળકોને જાહેર બોલવાની કુશળતા વિકસાવવા અને પીઅર-ટુ-પીઅર લર્નિંગનો લાભ લેવા માટે સક્ષમ બનાવે છે) તેમના દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવેલા પ્રશ્નોનો સંગ્રહ બાળકોને કોઈપણ વિષય જાતે શીખવા માટે પ્રોત્સાહિત કરે છે, જે શિક્ષકની અભિરુચિના અભાવને દૂર કરવામાં મદદ કરે છે. સ્કૂલ-ઇન-એ-બોક્સ (એસ. આઈ. એ. બી.) એ ઓફલાઇન કન્ટેન્ટ સર્વર છે. તેમાં શ્રેષ્ઠ એકંદર શીખવાની સામગ્રી છે. તેને ચલાવવા માટે ઇન્ટરનેટ કનેક્શનની જરૂર નથી. સ્થાનિક રીતે સ્થાપિત સર્વર Wi-Fi હોટસ્પોટ બનાવે છે જેમાં કોઈપણ Wi-Fi-સહાયક ઉપકરણ સામગ્રીને ઍક્સેસ કરવા માટે કનેક્ટ થઈ શકે છે.

સ્કૂલ-ઇન-એ-બોક્સ ઉકેલની કેટલીક વિશેષતાઓ આ પ્રમાણે છેઃ
ઇન્ટરનેટથી દૂર રહેવુંઃ તેનો ઉપયોગ ઇન્ટરનેટ વિના પણ થઈ શકે છે, જેથી દૂરના વિસ્તારોમાં પણ અભ્યાસ સામગ્રી સરળતાથી મળી શકે.
સ્થાનિક ભાષાઓ માટે આધારઃ આ ઉકેલ સ્થાનિક ભાષાઓમાં પણ કામ કરે છે, જેનાથી બાળકો માટે અભ્યાસ સમજવો સરળ બને છે.
વર્ચ્યુઅલ સ્કૂલ સિસ્ટમઃ તેમાં સ્માર્ટ વર્ગો પણ સામેલ છે જે આપણી શીખવાની અને શીખવાની રીતમાં સુધારો કરે છે.
રિમોટ મોનિટરિંગ સિસ્ટમઃ તેમાં અભ્યાસની દૂરસ્થ દેખરેખની પણ જોગવાઈ છે જેથી બધું સરળતાથી ચલાવી શકાય.
વિક્ષેપ વગરનું જોડાણઃ આ સાથે, બહુવિધ ઉપકરણોને કોઈપણ વિક્ષેપ વિના એક સાથે જોડી શકાય છે, જે તમામ વિદ્યાર્થીઓ માટે અભ્યાસ કરવાનું સરળ બનાવે છે. તેનો ઉપયોગ કરીને ડેટાનો કોઈ ખર્ચ થતો નથી, જે તેને સસ્તું અને સુલભ બનાવે છે.
શીખવાની પ્રેરણાઃ આ ઉકેલો બાળકોને એકબીજા પાસેથી શીખવા અને નવી રીતે શીખવા માટે પરવાનગી આપે છે, જે શીખવાને વધુ મનોરંજક અને આનંદપ્રદ બનાવે છે.

વ્હીલ્સ, મોઇની સાથે મળીને, શિક્ષણના મુખ્ય અવરોધો (ખર્ચ, પહોંચ, ભાષા, બાળકોની સલામતી, વિદ્યાર્થી-શિક્ષક ગુણોત્તર) ને તોડી રહ્યું છે. આ સુનિશ્ચિત કરશે કે દરેક બાળકને ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણ અને જીવનમાં યોગ્ય તક મળે. પરંપરાગત રીતે, ગ્રામીણ શાળાઓમાં બાળકો વધુ સારી સંવાદ કુશળતાથી વંચિત રહે છે. આવી સ્થિતિમાં, મોઈની મોડેલ એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે બાળકો શૈક્ષણિક સફળતા સાથે બોલવાની કળામાં ઉત્કૃષ્ટતા પ્રાપ્ત કરે. આ સાથે, તેમનામાં સામાજિક કુશળતા વિકસાવો.

WHEELS નો ઉદ્દેશ આગામી દાયકામાં 3 મિલિયન જેટલી શાળાઓ (300 મિલિયનથી વધુ વિદ્યાર્થીઓ સાથે) માં સ્કૂલ-ઇન-એ-બોક્સ (SIAB) લાવવાનો છે. 2017 માં તેની શરૂઆત થઈ ત્યારથી, મોઇની મોડેલ 15 રાજ્યોમાં 900 થી વધુ સ્કૂલ-ઇન-એ-બોક્સ સેટઅપ દ્વારા સરકારી શાળાઓ, સામુદાયિક શિક્ષણ કેન્દ્રો અને વ્યાવસાયિક કેન્દ્રોમાં 300,000 થી વધુ યુવાન શીખનારાઓને તેમની ભાષાઓમાં શિક્ષણ પ્રદાન કરી ચૂક્યું છે.

(આ લેખમાં વ્યક્ત કરવામાં આવેલા મંતવ્યો અને મંતવ્યો લેખકના છે અને તે ન્યૂ ઇન્ડિયા અબ્રોડની સત્તાવાર નીતિ અથવા સ્થિતિને પ્રતિબિંબિત કરતા નથી.)