બ્રિટિશ ભારતીય લેખક દિવ્યા મિસ્ત્રી પટેલ / Courtesy photo

બ્રિટિશ ભારતીય શિક્ષક અને બાળ સાહિત્યકાર દિવ્યા મિસ્ત્રી-પટેલ ડાયસ્પોરા સમુદાયોમાં મૂળ ભાષાઓનું જતન કરવા માટે એક શાંત પરંતુ પ્રભાવશાળી આંદોલનનું નેતૃત્વ કરી રહ્યાં છે, જેમાં તેમણે દ્વિભાષી બાળ સાહિત્યને પોતાનું સાધન બનાવ્યું છે.

તેમનું ગુજરાતી-અંગ્રેજી પુસ્તક *મારી રંગ બે રંગે બિલાડી* ભાષા જાળવણી માટેના તેમના નવીન અભિગમને કારણે ખ્યાતિ મેળવી રહ્યું છે, ખાસ કરીને એવા સમયે જ્યારે યુનેસ્કોના અંદાજ મુજબ લગભગ અડધી બોલાતી ભાષાઓ લુપ્ત થવાના જોખમમાં છે.

વાચકોમાં "ડી" તરીકે ઓળખાતાં મિસ્ત્રી-પટેલનું મિશન તેમની વ્યક્તિગત યાત્રા, વ્યાવસાયિક અનુભવ અને શૈક્ષણિક પૃષ્ઠભૂમિ પર આધારિત છે—જેમાં સાંસ્કૃતિક ગૌરવ અને શૈક્ષણિક નિપુણતાનો સમન્વય થાય છે.

1988માં બ્રેડફોર્ડમાં જન્મેલાં અને લેસ્ટર, ગ્લાસગો અને બેરવિકશાયરમાં ઉછરેલાં, તેમણે પછી કેન્ટમાં સ્થાયી થયાં. તેમનો બહુસાંસ્કૃતિક ઉછેર તેમને વારસાગત ભાષાઓના ધીમે ધીમે નાશની ઊંડી સમજ આપ્યો.

“મેં મારા પિતરાઈઓને જોયા જેઓ ગુજરાતી સમજી શકતા હતા પરંતુ બોલી શકતા નહોતા, અને પછી એવા બાળકો જેઓ સમજી પણ શકતા નહોતા,” તેમણે યાદ કર્યું. આ વ્યક્તિગત નુકસાન તેમના મિશનનો પાયો બન્યો: આંતરપેઢીય ભાષા શિક્ષણ માટે સરળ અને આકર્ષક સાધનો બનાવવા.

યુકેમાં શિક્ષક તરીકે તાલીમ પામેલાં મિસ્ત્રી-પટેલે વિવિધ શાળાઓમાં શિક્ષણ આપ્યું અને પછી *એકેડેમિક એચિવમેન્ટ્સ લિમિટેડ*ની સ્થાપના કરી. શરૂઆતમાં શૈક્ષણિક વર્કબુક્સ—જેમ કે *ધ હાઉ ટુ ગાઈડ ટુ વર્બલ રીઝનિંગ*—પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું, પરંતુ પછી તેમનું કાર્ય દ્વિભાષી કથાકથન તરફ વિકસ્યું, જે વિદ્યાર્થીઓને પરીક્ષાઓ માટે તૈયાર કરવાથી આગળ વધવાની ઇચ્છાથી પ્રેરિત હતું.

મારી રંગ બે રંગે બિલાડી*માં તેમણે કથાકથનને ગુજરાતી મૂળાક્ષરોના ફોનેટિક માર્ગદર્શન, અંગ્રેજી અનુવાદ અને QR કોડ્સ દ્વારા ઓડિયો સપોર્ટ સાથે સંકલિત કર્યું છે—જે પુસ્તકને બાળકો અને માતાપિતા બંને માટે, ભાષા પ્રવાહિતાને ધ્યાનમાં લીધા વિના, સુલભ બનાવે છે.

સમુદાય પર અસર

દ્વિભાષી હોવાના સાબિત થયેલા જ્ઞાનાત્મક લાભો હોવા છતાં—અભ્યાસો દર્શાવે છે કે દ્વિભાષી બાળકો એક્ઝિક્યુટિવ ફંક્શન કાર્યોમાં વધુ સારું પ્રદર્શન કરે છે—મુખ્ય પ્રવાહનું પ્રકાશન આમાં પાછળ રહ્યું છે. યુકેમાં લગભગ 20 ટકા બાળકો એકથી વધુ ભાષા બોલે છે અથવા સમજે છે, તેમ છતાં દ્વિભાષી પુસ્તકો બજારનો નાનો હિસ્સો ધરાવે છે.

મિસ્ત્રી-પટેલે પરંપરાગત પ્રકાશકો તરફથી પ્રતિકારનો સામનો કર્યો, જેમણે દ્વિભાષી પુસ્તકોમાં મર્યાદિત વ્યાવસાયિક સંભાવના જોઈ. જવાબમાં, તેમણે સ્વ-પ્રકાશન તરફ વળ્યાં, સર્જનાત્મક નિયંત્રણ જાળવી રાખ્યું અને પુસ્તકોને સીધા પરિવારો અને શાળાઓ સુધી પહોંચાડ્યાં.

તેમનો અભિગમ ગ્રાસરૂટ પ્રયાસો દ્વારા લોકપ્રિયતા મેળવી રહ્યો છે. કેન્ટ લાઇબ્રેરીઓ અને સ્થાનિક શાળાઓ સાથેના સહયોગે પુસ્તકને પરિવારો માટે મફતમાં સુલભ બનાવ્યું છે. #MotherTongueMatters જેવી ઓનલાઇન ઝુંબેશે સાંસ્કૃતિક સાતત્ય માટે પ્રતિબદ્ધ માતાપિતા અને શિક્ષકોનો વધતો સમુદાય બનાવવામાં મદદ કરી છે. સોશિયલ મીડિયા, વર્ચ્યુઅલ વાંચન કાર્યક્રમો અને વર્ગખંડ સંસાધનો દ્વારા, તેમણે બહુભાષી શિક્ષણને ટેકો આપતું પ્લેટફોર્મ બનાવ્યું છે.

“આ ફક્ત ભાષા જાળવણી વિશે નથી,” તેમણે કહ્યું. “આ બાળકોને તેમની બહુસાંસ્કૃતિક ઓળખને આત્મવિશ્વાસ સાથે નેવિગેટ કરવા માટેના સાધનો આપવા વિશે છે.” પુસ્તક સમજણની કસરતો દ્વારા પરિવારની સંલગ્નતાને પ્રોત્સાહન આપે છે અને સાંસ્કૃતિક ગૌરવ અને સમાવેશનો સંદેશ આપે છે.

પ્રશંસા પણ મળી છે. મિસ્ત્રી-પટેલ 2025ના કેન્ટ વિમેન ઇન બિઝનેસ એવોર્ડ્સમાં ઇનોવેશન એવોર્ડમાં રનર-અપ અને વિમેન ઇન એજ્યુકેશન એવોર્ડમાં ફાઇનલિસ્ટ રહ્યાં. તેઓ ધ ટ્યૂટર્સ એસોસિએશન એવોર્ડ્સમાં બે કેટેગરીમાં શોર્ટલિસ્ટ થયા છે અને ડાયવર્સિટી બુક એવોર્ડ્સમાં પણ સ્પર્ધામાં છે.

આગળ જોતાં, તેઓ પંજાબી, હિન્દી, મલયાલમ અને તમિલમાં નવાં પુસ્તકો સાથે પોતાની પ્રકાશન પહેલને વિસ્તારવાની યોજના ધરાવે છે—એવી ભાષાઓ જે વિશ્વભરમાં લાખો લોકો બોલે છે. તેમનો ઉદ્દેશ ફક્ત શબ્દભંડોળનું જતન કરવાનો નથી, પરંતુ બે વિશ્વો વચ્ચે ઉછરતા બાળકોમાં સ્થાયી સંબંધ અને સાંસ્કૃતિક મૂળની ભાવના જગાડવાનો છે.

ભાષાશાસ્ત્રી અનન્યા શર્માના જણાવ્યા મુજબ, “જ્યારે આપણે ભાષા ગુમાવીએ છીએ, ત્યારે આપણે ફક્ત શબ્દો જ નથી ગુમાવતા—આપણે વિશ્વને જોવાની સંપૂર્ણ રીતો ગુમાવીએ છીએ.” મિસ્ત્રી-પટેલનું કાર્ય એ યાદ અપાવે છે કે સાહિત્ય ફક્ત અરીસો નથી—તે પુલ બની શકે છે. અને તેમના વધતા દ્વિભાષી પુસ્તકોના સંગ્રહ દ્વારા, તેઓ ખાતરી કરી રહ્યાં છે કે બાળકો તેમના મૂળને ફક્ત આગળ લઈ જાય નહીં, પરંતુ ગૌરવ સાથે આગળ લઈ જાય.