પ્રતીકાત્મક તસ્વીર / Courtesy Photo

હરિયાણા, ભારતના 900થી વધુ ગામડાઓમાં કરાયેલા એક વિશાળ અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું છે કે નાણાકીય પ્રોત્સાહનો, ટેક્સ્ટ મેસેજ રીમાઇન્ડર્સ અને સમુદાયિક જનજાગૃતિ સહિતની ઓછા ખર્ચાળ પદ્ધતિઓનું કાળજીપૂર્વક ચયન કરેલું મિશ્રણ બાળકોના રસીકરણ દરમાં નોંધપાત્ર વધારો કરી શકે છે. મેસેચ્યુસેટ્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ટેક્નોલોજી (MIT)ના અર્થશાસ્ત્રીઓના નેતૃત્વમાં કરાયેલા આ સંશોધનમાં દર્શાવાયું છે કે આ પદ્ધતિઓના એક ચોક્કસ સંયોજનથી ઘાતક રોગો સામેના રસીકરણમાં 44 ટકાનો વધારો થયો.

આ પ્રયોગ, જે 2016 થી 2019 દરમિયાન હાથ ધરાયો હતો, તે MITના અબ્દુલ લતીફ જમીલ પોવર્ટી એક્શન લેબ (J-PAL) અને હરિયાણા સરકારના આરોગ્ય અને કુટુંબ કલ્યાણ વિભાગના સહયોગથી કરવામાં આવ્યો હતો. આ અભ્યાસના પરિણામો જર્નલ ઇકોનોમેટ્રિકામાં "સિલેક્ટિંગ ધ મોસ્ટ ઇફેક્ટિવ નજ: એવિડન્સ ફ્રોમ અ લાર્જ-સ્કેલ એક્સપેરિમેન્ટ ઓન ઇમ્યુનાઇઝેશન" શીર્ષક હેઠળ પ્રકાશિત થયા હતા.

MITના અર્થશાસ્ત્રી એસ્થર ડુફ્લોએ MIT ન્યૂઝને જણાવ્યું, "સૌથી અસરકારક પેકેજમાં નાણાકીય પ્રોત્સાહનો, રીમાઇન્ડર્સ અને સમુદાયના પ્રતિનિધિઓને લોકોને યાદ અપાવવા માટે સામેલ કરવામાં આવ્યા છે. આનો ખર્ચ ખૂબ ઓછો છે. અને તેનાથી પણ વધુ ખર્ચ-અસરકારક પેકેજ એ છે કે જેમાં નાણાકીય પ્રોત્સાહનો નથી — ફક્ત સામાજિક નેટવર્ક્સ દ્વારા રીમાઇન્ડર્સથી રસીકરણમાં વધારો થઈ શકે છે."

2016માં જ્યારે અભ્યાસ શરૂ થયો ત્યારે ભારતમાં માત્ર 62 ટકા બાળકોને ક્ષય, ઓરી, ડિપ્થેરિયા, ટિટેનસ અને પોલિયો સામે સંપૂર્ણ રસીકરણ થયું હતું. સંશોધકોએ 75 અલગ-અલગ પદ્ધતિઓના સંયોજનોનું પરીક્ષણ કરવા માટે આ પ્રયોગ રચ્યો હતો, જેમાં માતાપિતાને નાના નાણાકીય પ્રોત્સાહનો આપવા, SMS રીમાઇન્ડર્સ મોકલવા અને વિશ્વસનીય સ્થાનિક રહેવાસીઓ દ્વારા રસીકરણ વિશે માહિતી ફેલાવવાનો સમાવેશ થાય છે.

દરેક સંયોજનની અસરકારકતા મૂલ્યાંકન કરવા માટે સંશોધકોએ ટ્રીટમેન્ટ વેરિઅન્ટ એગ્રિગેશન (TVA) નામની નવી પદ્ધતિ વિકસાવી હતી. આ ટેકનિકે સમાન પ્રકારની પદ્ધતિઓને એકસાથે જૂથબદ્ધ કરી અને આંકડાકીય વિકૃતિઓ — જેમ કે "વિજેતાનો શાપ" — માટે પરિણામોને સમાયોજિત કર્યા, જે યાદૃચ્છિક રીતે સારું પ્રદર્શન કરતી વ્યૂહરચનાની અસરને વધારે આંકવા તરફ દોરી શકે છે.

MITના અર્થશાસ્ત્રી અભિજિત બેનરજીએ MIT ન્યૂઝને જણાવ્યું, "આની સારી બાબત એ છે કે તે તમામ પુરાવાઓને એકસાથે જોડે છે અને તેનું વિશ્લેષણ કરે છે. આ એક વાજબી નીતિગત રેસિપી છે તેવું કહેવામાં અમારો આત્મવિશ્વાસ વધે છે, તે ખૂબ મહત્વપૂર્ણ છે."

બેનરજી અને ડુફ્લો, બંને નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા અર્થશાસ્ત્રીઓ અને J-PALના સહ-સ્થાપક, એ વાત પર ભાર મૂક્યો કે વિવિધ સમુદાયો આ પદ્ધતિઓ પ્રત્યે અલગ-અલગ રીતે પ્રતિસાદ આપે છે, અને જે વિસ્તારોમાં પ્રારંભિક રસીકરણ દર ઓછો હતો ત્યાં નાણાકીય પ્રોત્સાહનો રજૂ કરવામાં આવ્યા ત્યારે વધુ સુધારો જોવા મળ્યો.

ડુફ્લોએ MIT ન્યૂઝને જણાવ્યું, "એક રીતે, અમે રાજસ્થાનમાં [ડાળના અભ્યાસમાં] જે હતું ત્યાં પાછા ફર્યા છીએ, જ્યાં ઓછા રસીકરણ દર આ પ્રોત્સાહનોની અસરને અત્યંત ઉચ્ચ બનાવે છે. અમે આ સંદર્ભમાં પરિણામોનું પુનરાવર્તન કર્યું."

આ અભ્યાસના પરિણામો સરકારો અને બિનનફાકારક સંસ્થાઓ માટે વ્યવહારુ સાધનો પૂરા પાડે છે જે મર્યાદિત સંસાધનો સાથે રસીકરણ દરમાં સુધારો કરવા માગે છે. જ્યારે નાણાકીય પ્રોત્સાહનો, રીમાઇન્ડર્સ અને સામાજિક જોડાણનું સંયોજન સૌથી અસરકારક હતું, ત્યારે નાણાકીય પ્રોત્સાહનો વિના ફક્ત ટેક્સ્ટ મેસેજ અને સમુદાયિક જનજાગૃતિનો ઉપયોગ કરીને પણ રસીકરણમાં 9 ટકાનો વધારો થયો, જેનો ખર્ચ લગભગ નગણ્ય હતો.

ડુફ્લોએ જણાવ્યું, "અમે આ કર્યું તેનું કારણ હરિયાણા સરકારને આગળ વધવા માટે એક કાર્યક્ષમ માર્ગ પૂરો પાડવાનું હતું."

આ અભ્યાસના સહ-લેખકોમાં MIT, સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટી અને વર્લ્ડ બેંકના સંશોધકો તેમજ હરિયાણા રાજ્ય સરકારના અધિકારીઓનો સમાવેશ થાય છે.