ભારતમાં 70 વર્ષથી પ્રજનન દર ઘટી રહ્યો છેઃ લેન્સેટ અભ્યાસ. / Unsplash

ઇંગ્લેન્ડ સ્થિત વિશ્વની સૌથી વધુ અસર ધરાવતી શૈક્ષણિક સામયિકોમાંથી એક, ધ લેન્સેટમાં પ્રકાશિત થયેલા તાજેતરના અભ્યાસમાં એવું જણાવ્યું છે કે, ભારતે છેલ્લા દાયકાઓમાં તેના કુલ પ્રજનન દર (અહીં "TFR") માં નોંધપાત્ર ઘટાડો અનુભવ્યો છે. 1950 માં 6.18 થી ઘટીને 2021માં ટીએફઆર 1.91 થઈ ગયો, જે વસ્તી વિષયક વલણોમાં નોંધપાત્ર ફેરફાર દર્શાવે છે.

અભ્યાસના અંદાજો અનુસાર, આ ઘટાડો ચાલુ રહેવાની ધારણા છે, 2050 સુધીમાં સંભવિતપણે 1.3 સુધી અને 2100 એટલે કે સદીના અંત સુધીમાં માત્ર 1.04 સુધી ઘટશે. આવા અંદાજો રિપ્લેસમેન્ટ લેવલથી નોંધપાત્ર વિચલન સૂચવે છે, જે મહિલા દીઠ 2.1 બાળકો સૂચવે છે.

Dramatic declines in global fertility rates set to transform global population patterns by 2100, new GBD Capstone study suggests.

Explore the data ️ https://t.co/Mvc1PyR4F4 pic.twitter.com/xdpSjVLrQJ

— The Lancet (@TheLancet) March 20, 2024

ટીએફઆર, જે સ્ત્રીને તેના જીવનકાળ દરમિયાન જન્મેલા બાળકોની સરેરાશ સંખ્યાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, તે વસ્તીની સ્થિરતા માટે નોંધપાત્ર કાર્ય કરે છે. ભારતનું રિપ્લેસમેન્ટ સ્તર પણ 2.1 પર છે, પ્રજનન દરમાં વર્તમાન ઘટાડાનું વલણ ભવિષ્યમાં સંભવિત વસ્તી ઘટાડા અંગે ચિંતા ઉભી કરે છે.

આ તારણો અભ્યાસ દ્વારા વર્ણવ્યા મુજબ પ્રજનન દરમાં વ્યાપક વૈશ્વિક વલણ સાથે પડઘો પાડે છે. 1950 માં 4.84 થી, વૈશ્વિક પ્રજનન દર ઘટીને 2.23 માં 2100 માં સદીના અંત સુધીમાં 1.59 ની વધુ ઘટાડો દર્શાવે છે. આ અભ્યાસ યુનિવર્સિટી ઓફ વોશિંગ્ટન ખાતે ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફોર હેલ્થ મેટ્રિક્સ એન્ડ ઇવેલ્યુએશન (IHME) ની આગેવાની હેઠળના ગ્લોબલ બર્ડન ઓફ ડિસીઝ (GBD) ઈન્જરીઝ અને રિસ્ક ફેક્ટર્સ સ્ટડી 2021 ના ડેટા પર આધારિત છે.

જીબીડી રિપોર્ટ ભવિષ્ય માટે નિરાશાજનક ચિત્ર રજૂ કરે છે, જે સૂચવે છે કે 2050 સુધીમાં, તમામ દેશોના ત્રણ-ચતુર્થાંશમાં પ્રજનન દર વસ્તી વૃદ્ધિને ટકાવી રાખવા માટે જરૂરી થ્રેશોલ્ડથી નીચે આવશે.

21 મી સદીમાં વસ્તી વિષયક વિભાજનને પ્રકાશિત કરતા, જીબીડી સંશોધકો ઓછી આવક ધરાવતા દેશોમાં, ખાસ કરીને પશ્ચિમ અને પૂર્વીય પેટા-સહારા આફ્રિકામાં ઉચ્ચ જન્મ દર દ્વારા વર્ગીકૃત થયેલ દૃશ્યની આગાહી કરે છે.

આ તારણો ટકાઉ વિકાસ માટે તોળાઈ રહેલા પડકારને રેખાંકિત કરે છે, જેમ કે જી. બી. ડી. સંશોધકોએ ભાર મૂક્યો છે. સંશોધનમાં તપાસ કરાયેલા 204 દેશો અને પ્રદેશોમાંથી, 155 માં 2050 સુધીમાં વસ્તી રિપ્લેસમેન્ટ થ્રેશોલ્ડની નીચે પ્રજનન દરનો અનુભવ થવાનો અંદાજ છે. ચિંતાજનક રીતે, આ વલણ 2100 માં સદીના અંત સુધીમાં 198 દેશોને આવરી લે છે.

ઘટાડા તરફ દોરી રહેલા પરિબળો:

અભ્યાસમાં મહિલાઓ માટે શિક્ષણની પહોંચમાં વધારો અને આધુનિક ગર્ભનિરોધકને પ્રજનન દરમાં ઘટાડાના મુખ્ય પરિબળો તરીકે ઓળખવામાં આવ્યા છે. આ વલણ ઉચ્ચ પ્રજનનક્ષમતા ધરાવતા દેશોમાં ઝડપી થવાની અપેક્ષા છે, જે સંભવિત રીતે વસ્તી વૃદ્ધિને ઘટાડશે.

વધુમાં, આ પગલાં ઓછી આવક ધરાવતા દેશોમાં અસરકારક વસ્તી નિયંત્રણ વ્યૂહરચના તરીકે કામ કરી શકે છે, જે ભવિષ્યમાં ઉચ્ચ કુલ પ્રજનન દર (ટીએફઆર) જાળવવાનો અંદાજ છે. પ્રજનન દરમાં ઘટાડાના પર્યાવરણીય લાભો હોવા છતાં, અભ્યાસમાં જીવંત જન્મોની અસમાન વહેંચણીને કારણે સંભવિત વૈશ્વિક તણાવની ચેતવણી આપવામાં આવી છે.

વિકસિત અથવા ઉચ્ચ આવક ધરાવતા દેશોમાં, પ્રજનન દરમાં ઘટાડો વૃદ્ધ વસ્તી તરફ દોરી શકે છે, આરોગ્યસંભાળ પ્રણાલીઓ અને શ્રમ બજારોને તાણ આપી શકે છે. તેનાથી વિપરીત, ઓછી આવક ધરાવતા દેશોમાં ઉચ્ચ જન્મ દર સંસાધનોની અછત અને બાળ મૃત્યુદરમાં ઘટાડા સંબંધિત પડકારોને વધારી શકે છે, જે સંભવિત રીતે આ પ્રદેશોમાં રાજકીય અસ્થિરતા અને સલામતીના મુદ્દાઓ તરફ દોરી જાય છે.