શેખ દીન મોહમ્મદ અને ધ હિંદુસ્તાન કોફી હાઉસ / wikipedia

જ્યારે સંસ્થાનવાદ ભારતને ઉધઈની જેમ ઘેરી રહ્યો હતો અને ઉશ્કેરાઈ રહ્યો હતો, ત્યારે એક માણસ હતો જે શાંતિથી ભારતીય સંસ્કૃતિને વસાહતીઓના કેન્દ્રમાં ફેલાવી રહ્યો હતો. સાકે ડીન મોહમ્મદ, જે સ્થિતિસ્થાપકતા અને નવીનતાથી ઘેરાયેલા વ્યક્તિ હતા, તેમણે વસાહતીઓની રાજધાનીના કેન્દ્રમાં ભારતીય રસોઈનો પાયો નાખ્યો હતો. 

લંડનની પ્રથમ ભારતીય રેસ્ટોરન્ટ, 34 જ્યોર્જ સ્ટ્રીટ પર સ્થિત, ધ હિંદુસ્તાન કોફી હાઉસની સ્થાપના 1810માં કરવામાં આવી હતી, અને બ્રિટિશ રસોઈ લેન્ડસ્કેપમાં ભારતીય રસોઈકળાના એકીકરણની ઉત્પત્તિને ચિહ્નિત કરી હતી. 

કોણ હતા દીન મોહમ્મદ?

1759માં ભારતના બિહારમાં જન્મેલા શેખ દીન મોહમ્મદ સાંસ્કૃતિક એકીકરણની ભાવનાનું પ્રતીક હતું. ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીની લશ્કરી સંસ્કૃતિના સિદ્ધાંતોમાં ડૂબેલા તેમના ઉછેરથી તેમના અગ્રણી સાહસનો પાયો નાખ્યો હતો. 

આયર્લેન્ડના કૉર્કમાં સ્થળાંતર કર્યા પછી અને બાદમાં લંડનના પ્રતિષ્ઠિત પોર્ટમેન સ્ક્વેરમાં સ્થાયી થયા પછી, ડીન મહોમેદે એક રાંધણ આશ્રયસ્થાનની કલ્પના કરી હતી જેણે લંડનના સર્વદેશી સ્વભાવ સાથે તેમના વતનની રાંધણ પરંપરાઓને જોડી દીધી હતી.

એંગ્લો-આઇરિશ અધિકારી કેપ્ટન ગોડફ્રે ઇવાન બેકરના શિક્ષણ હેઠળ, ડીન મોહમ્મદે તેમની કુશળતાને માન આપ્યું અને વસાહતી સમાજના જટિલ કોરિડોરને નેવિગેટ કર્યા. એક આઇરિશ મહિલા જેન ડેલી સાથેના તેમના લગ્નએ બ્રિટિશ ટાપુઓ સાથેના તેમના સંબંધોને વધુ મજબૂત બનાવ્યા હતા.
હિંદુસ્તાન કોફી હાઉસ માત્ર એક રાંધણ સંસ્થા નહોતી; તે ભારતના જીવંત દૃશ્યોમાંથી પસાર થતી એક સંવેદનાત્મક યાત્રા હતી. ડીન મોહમ્મદે વાંસ-શેરડીના સોફા, અલંકૃત હૂકા અને દિવાલોને સુશોભિત ઉત્તેજક ચિત્રો સાથે, સાવચેતીપૂર્વક એક વાતાવરણ તૈયાર કર્યું હતું જે સમર્થકોને દૂરના કિનારાઓ સુધી લઈ જતું હતું. 

તે યુગના પરંપરાગત કોફી હાઉસથી વિપરીત, હિંદુસ્તાન કોફી હાઉસે ખોરાકને ફરીથી વ્યાખ્યાયિત કરવાની હિંમત કરી હતી. ભારતના ટોચના રસોઇયાઓ દ્વારા ઝીણવટપૂર્વક તૈયાર કરવામાં આવેલી અધિકૃત ભારતીય વાનગીઓનો સ્વાદ માણતી વખતે આશ્રયદાતાઓને હૂકા પીવાની સદીઓ જૂની પરંપરામાં સામેલ થવાની તક મળી હતી. તે સમયે તે અનુકૂળ હોમ ડિલિવરી સેવા સાથે આશ્રયદાતાઓના ઘરો સુધી પણ વિસ્તર્યું હતું.
ડીન મોહમ્મદના ઉદ્યોગસાહસિક ઉત્સાહને પ્રચંડ પડકારોનો સામનો કરવો પડ્યો હતો, જે નાદારીને કારણે 1812માં હિંદુસ્તાન કોફી હાઉસને બંધ કરવામાં પરિણમી હતી.

આ અગ્રણી સંસ્થાના સમાપનથી લંડનના રાંધણ લેન્ડસ્કેપમાં વિરામ જોવા મળ્યો હતો, જેમાં આગામી આઠ દાયકાઓ સુધી ભારતીય ભોજનાલયો સ્પષ્ટ રીતે ગેરહાજર રહ્યા હતા. ફ્રાઇડે ટાઈમ્સના એક લેખ અનુસાર, 20મી સદી સુધી ભારતીય ભોજનનું પુનરુત્થાન શરૂ થયું ન હતું. 

1911માં હોલબોર્નમાં સલુત-એ-હિન્દના ઉદ્ઘાટન સાથે પુનરુત્થાન જોવા મળ્યું હતું, જેણે લંડનમાં ભારતીય ભોજનશાસ્ત્રના નવા યુગની શરૂઆત કરી હતી. ત્યારપછીના દાયકાઓમાં 1920ના દાયકા દરમિયાન રોપર સ્ટ્રીટમાં ધ કોહિનૂર અને કોમર્શિયલ સ્ટ્રીટમાં કરી કાફે જેવી પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થાઓનો ઉદભવ થયો હતો.

લંડનની પ્રથમ ભારતીય રેસ્ટોરન્ટ પાછળના અગ્રણી ઉદ્યોગસાહસિક ડીન મોહમ્મદનું ફેબ્રુઆરી 1851માં બ્રાઇટનમાં 91 વર્ષની વયે અવસાન થયું હતું, જે સમૃદ્ધ અને બહુમુખી વારસો પાછળ છોડી ગયા હતા. 

તેઓ માત્ર ટ્રેઇલબ્લેઝર જ નહોતા જેમણે બ્રિટિશ જીભ પર ભારતીય વાનગીઓનો ચસ્કો લગાડયો હતો, પરંતુ તેઓ અંગ્રેજીમાં પ્રથમ ભારતીય લેખક બનવાનું ગૌરવ પણ ધરાવે છે. 

કદાચ આવા પાયોનિયરો દ્વારા નાખવામાં આવેલા પાયા પર જ સમકાલીન બ્રિટિશ સંસ્કૃતિ હવે ભારતીય રાંધણકળાને અપનાવે છે, જેમાં ચિકન ટિક્કા મસાલા જેવી વાનગીઓ ઘણીવાર રાષ્ટ્રની રાંધણ ઓળખ માટે ઉત્કૃષ્ટ તરીકે ઓળખાય છે.