ભારતીય પૂજાનું એક અભિન્ન અંગ કળશ. / wikipedia

શું તમે જાણો છો કે 16મી સદી સુધી, મોટાભાગના વિશ્વએ નવા વર્ષની શરૂઆત તરીકે વર્નલ ઇક્વિનોક્સનું સ્વાગત કર્યું હતું? ગ્રેગોરિયન કેલેન્ડરને અપનાવતી વખતે ભારતમાં નવા વર્ષનો દિવસ બદલીને 1 જાન્યુઆરી કરવામાં આવ્યો છે, વસંત હંમેશા નવીકરણ અને નવી શરૂઆતની મોસમ રહી છે-અને ચાલુ છે.

ધ મેજિક ઓફ સિવિલાઈઝેશનઃ વીવિંગ થ્રુ ધ થ્રેડ્સ ઓફ વન ઇન્ડિયા

ભારતની સંસ્કૃતિને જોડતા અદ્રશ્ય દોરાને શોધવામાં એક અચૂક આકર્ષણ છે. તે એક એવી શોધ છે જે ટુકડાઓમાં પ્રગટ થાય છે-તહેવારો વચ્ચેનું અનપેક્ષિત જોડાણ, પ્રાચીન પરંપરાઓ વિશે અચાનક અનુભૂતિ, એક 'આહ!' ક્ષણ જ્યારે દેશના બીજા ખૂણામાં દેખીતી રીતે અલગ ધાર્મિક વિધિ પ્રતિબિંબિત થાય છે. સાક્ષાત્કારની આ ક્ષણો એક વિશાળ અને જટિલ જાળને પ્રકાશિત કરતી ફાયરફ્લાય જેવી છે-જેણે હજારો વર્ષોથી ભારતના વિસ્તારને એકસાથે રાખ્યો છે.

ધાર્મિક સિવિલાઈઝેશનઃ અ લિવિંગ ટેપેસ્ટ્રી

ભારત એકમાત્ર પ્રાચીન સંસ્કૃતિ છે જે હજુ પણ તેની સંપૂર્ણ જીવંતતામાં ખીલે છે. માત્ર સંગ્રહાલયના અવશેષોમાં અસ્તિત્વ ધરાવતી અન્ય મહાન સંસ્કૃતિઓથી વિપરીત, ભારત ઉત્સાહપૂર્ણ ધાર્મિક વિધિઓનો ધબકતો અનુભવ છે. તેની પરંપરાઓ, રંગો અને લયમાં આક્રમણ, વસાહતીકરણ અને આધુનિકતાનો સાર ગુમાવ્યા વિના ટકી રહ્યા છે.

આ સહનશક્તિનું સૌથી ચમકતું સ્વરૂપ ભારતના તહેવારના કેલેન્ડરમાં છે. દેશ એક ઉજવણીથી બીજી ઉજવણી તરફ આગળ વધે છે, એ સુનિશ્ચિત કરીને કે આનંદ ક્યારેય દૂર ન રહે. અને આ તહેવારોમાં જ આ ભૂમિના લોકો જ્યાં પણ જાય છે તેમને જોડતા સૌથી મજબૂત દોરાઓ જોવા મળે છે. પરંતુ ઉજવણીઓ અને ઉત્સાહના બાહ્ય પ્રદર્શનથી આગળ એક અનોખું રહસ્ય બાકીની દુનિયા માટે ખોવાઈ ગયું છે-શક્તિની ભૂમિકા-સ્ત્રીની, દેવીની કેન્દ્રીયતા અને ભારતના સાંસ્કૃતિક અને આધ્યાત્મિક જીવનમાં મહિલાઓ. દરેક સ્ત્રી, તેના તહેવારના શ્રેષ્ઠ પોશાકમાં, રાણી, રાજકુમારી અથવા દેવીનું મૂર્ત સ્વરૂપ બની જાય છે, જે ગીતો, નૃત્યો અને પવિત્ર સમારંભો દ્વારા સંસ્કૃતિને આગળ ધપાવે છે જે પેઢીઓને પુલ બનાવે છે.

વિશાખાઃ ધ વર્નલ ઇક્વિનોક્સ એન્ડ ધ યુનિટી ઓફ ટાઇમ

ભારતીય નવું વર્ષ વિવિધ નામો સાથે રાજ્યોમાં કેવી રીતે ઉજવવામાં આવે છે તે વિશે કંઈક ગહન કાવ્યાત્મક છે પરંતુ એક જ ખગોળશાસ્ત્રીય એન્કર-વર્નલ ઇક્વિનોક્સ. સંસ્કૃતમાં, સમપ્રકાશીય માટેનો શબ્દ વિશાખા છે, જેનો અર્થ 'બે ભાગ' થાય છે, જે દિવસ અને રાતનું સંપૂર્ણ સંતુલન છે. આ ભાષાકીય ખ્યાલનો પડઘો પંજાબમાં બૈસાખી, કેરળમાં વિશુ, આસામમાં બિહુ અને નેપાળમાં બિશુ જેવા વ્યુત્પન્ન શબ્દોમાં જોવા મળે છે. જ્યારે મીમ્સ અને સોશિયલ મીડિયા ભાષાકીય વિવિધતાને પ્રકાશિત કરી શકે છે, ત્યારે વિશાખા પર શબ્દપ્રયોગ એ સાર છે-નવીકરણ અને નવી શરૂઆતને ચિહ્નિત કરતી આકાશી ક્ષણની માન્યતા. પછી ભલે તે કાશ્મીરમાં નવરેહ હોય, બંગાળ અને ઓરિસ્સામાં શુભો નોબોર્શો સાથેની પોહેલા બોઇશાખ હોય અથવા સિંધમાં ચેટી ચંદ (ચૈત્ર ચંદ્ર) હોય, અને તમિલમાં પુથંડુ પણ હોય, તે બધા ચૈત્ર મહિના (તમિલમાં ચિથિરાઈ) અને નવા વર્ષની શરૂઆતને ચિહ્નિત કરે છે.

ઉગાડી (એક નવો યુગ) ગુડી પડવા (ચંદ્ર પખવાડિયાનો પ્રથમ દિવસ) અથવા મણિપુરના ચેરાઓબા-નામો બદલાઈ શકે છે, પરંતુ તે બધા લણણીની ઉજવણી, નવા ફૂલોની કળીઓ અને પુનર્જન્મ, અને વર્નલ ઇક્વિનોક્સમાં એક નવી શરૂઆતની શરૂઆત કરે છે.

પોટમાં સંસ્કૃતિઃ કુંભ, કરગા, કલશ

ભારતીય પરંપરાઓમાં સૌથી વધુ આકર્ષક અને સ્થાયી પ્રતીકોમાંનું એક છે કળશ, કરગા, કુંભ-જે વિવિધ નામો ધારણ કરે છે છતાં તહેવારો અને પ્રદેશોમાં સમાન પવિત્ર સાર ધરાવે છે. માત્ર એક વસ્તુ કરતાં વધુ, તે પ્રસંગ અને ભૂગોળ સાથે રૂપાંતરિત થાય છે, આધ્યાત્મિક અને ધાર્મિક મહત્વના નવા સ્તરો પ્રાપ્ત કરે છે. દક્ષિણ ભારતમાં, તે વરલક્ષ્મી વ્રત દરમિયાન કેરીના પાંદડા અને નાળિયેરથી શણગારવામાં આવતા કલશમાં પરિવર્તિત થાય છે. રાજસ્થાનમાં, સ્ત્રીઓ તેને ગંગૌર દરમિયાન ચમકતી સરઘસમાં લઈ જાય છે, જેમાં ગૌરીના શિવ સાથેના દિવ્ય જોડાણની ઉજવણી કરવામાં આવે છે. અને તમામ ભવ્ય ચશ્માંમાં, મહાકુંભ મેળામાં, ઘડો (કુંભ) દિવ્ય અમૃત (અમૃત) ધરાવે છે, જે લાખો લોકોને શુદ્ધિકરણ અને ઉત્કૃષ્ટતાની શોધમાં આકર્ષે છે.

મને જે સૌથી નોંધપાત્ર ભાષાકીય અને સાંસ્કૃતિક જોડાણો મળ્યા તેમાંથી એક કર્ણાટકના કરગા તહેવાર અને ઉત્તર ભારતના કરવા ચૌથ વચ્ચેનો હતો. તમિલ ભાષી વાહ્નિયાકુલા ક્ષત્રિય (થિગલા) દ્વારા ઉજવાતો કરગા તહેવાર, વાસણ પર સંતુલિત એક વિસ્તૃત પુષ્પ પિરામિડ દ્વારા દ્રૌપદીનું સન્માન કરે છે. આ જીવંત તહેવાર, નૃત્ય, ભક્તિ અને નાટકનું અદભૂત મિશ્રણ, દર વર્ષે અડધા મિલિયનથી વધુ ભક્તોને આકર્ષે છે, જે દ્રૌપદી અમ્માને તેમના પૂર્વજ અને રક્ષક તરીકે ઉજવે છે.

વીરકુમારોમાં-દ્રૌપદીના યોદ્ધા ભક્તો-મહાભારતનો વારસો કર્ણાટકમાં ખીલે છે. દર માર્ચમાં, જ્યારે કરગા વાહક તેના માથા પરના પવિત્ર વાસણને સંતુલિત કરે છે, ત્યારે સમુદાય સદીઓથી પસાર થતી વાર્તાને ફરીથી રજૂ કરે છે.

દ્રૌપદી સાથેના જોડાણ ઉપરાંત, 'કારગા' શબ્દ કારાકા ચતુર્થી જેવું જ છે, જે કરવા ચૌથ તરીકે ઓળખાતા ઉત્તર ભારતીય તહેવારનું સંસ્કૃત નામ છે. જ્યારે બોલિવૂડ કરવા ચોથને એક તહેવાર તરીકે રોમેન્ટિક બનાવે છે જ્યાં પત્નીઓ તેમના પતિ માટે ઉપવાસ કરે છે, તેનો ઊંડો સાર સ્ત્રીત્વની ભવ્ય ઉજવણી છે. કારક (વાસણ) પાણી, ચંદ્ર અને તેના લગ્ન સમારંભના શણગારમાં સુશોભિત સ્ત્રી-દરેક તત્વ દૈવી સ્ત્રીની મૂર્તિમંત છે. જો ભારતમાં પરંપરામાં મૂળ ધરાવતો મહિલા દિવસ હોત, તો તે સંભવતઃ કારાક ચતુર્થી હોત.

આ વિવિધ પરંપરાઓમાં વાસણની કેન્દ્રીયતા માત્ર સંયોગ નથી; તે જીવનનું જ એક ગહન પ્રતીક છે. નવરાત્રી દરમિયાન કરવામાં આવતા ગુજરાતના ગરબા નૃત્યમાં, વાસણ ગર્ભાશયનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, જેમાં દેવીની જ્યોત અંદર હોય છે. સમગ્ર ભારતમાં, વાસણ એક પવિત્ર રૂપક છે, પછી ભલે તે ધાર્મિક પાત્ર તરીકે હોય, ફળદ્રુપતાના પ્રતીક તરીકે હોય અથવા દૈવી આશીર્વાદ માટેના માર્ગ તરીકે હોય. જ્યાં સુધી ભારત તેની સંસ્કૃતિને આગળ વધારશે-તેના તહેવારો, ધાર્મિક વિધિઓ અને ભૌતિક વાસણમાં દિવ્યને જોવાની ક્ષમતા દ્વારા-સ્ત્રીની વૃદ્ધિ થશે, દેવી તેના આશીર્વાદ ચાલુ રાખશે, અને આપણી જટિલ રીતે વણાયેલી વારસો અખંડ રહેશે.

શિવ મંદિરોની પવિત્ર ભૂગોળ

જો કોઈને ભારતની ભૌગોલિક એકતાની પ્રાચીન અને અત્યાધુનિક સમજણના વધુ પુરાવાની જરૂર હોય, તો મુખ્ય શિવ મંદિરોની ગોઠવણી સિવાય આગળ ન જુઓ. હિમાલયમાં કેદારનાથથી દક્ષિણમાં રામેશ્વરમ સુધી, આઠ મંદિરો 79 ડિગ્રી રેખાંશ સાથે લગભગ સંપૂર્ણ સીધી રેખા પર આવે છે. આ મંદિરો, વિવિધ સહસ્ત્રાબ્દીમાં, વિવિધ સ્થાપત્ય શૈલીમાં, વિવિધ રાજવંશો દ્વારા બાંધવામાં આવ્યા છે, તેમના સ્થાનમાં એક વિચિત્ર ચોકસાઇ ધરાવે છે. શું આ એક અકસ્માત હતો? અથવા શું આપણા પૂર્વજો પાસે એવી જ્ઞાન પ્રણાલી હતી કે જે સમયને વટાવી ગઈ હતી, જે અવકાશ અને પવિત્રતાને એવી રીતે જોડે છે કે જેને આપણે હજી સંપૂર્ણ રીતે સમજી શક્યા નથી?

નિષ્કર્ષઃ વિવિધતામાં એકતા, વિભાજનમાં નહીં

ભારતની વિવિધતા પર ભાર મૂકવાની અમારી આતુરતામાં, આપણે ઘણીવાર તેની અંતર્ગત એકતાની ઉજવણી કરવાનું ભૂલી જઈએ છીએ. સમગ્ર એશિયામાં પવિત્ર પ્રતીક સ્વસ્તિક, દેશભરમાં જોવા મળતી પવિત્ર અગ્નિ (હવન કુંડ) રચનાઓ અને ધાર્મિક વિધિઓ અને માન્યતાઓમાં સામાન્ય દોરીઓ ઊંડી સંસ્કૃતિના સાતત્યની વાર્તા કહે છે. પરંતુ જ્યારે આપણે ભાષાકીય અને પ્રાદેશિક રાજકારણને આ સહિયારા ઇતિહાસને ઓવરરાઇડ કરવાની મંજૂરી આપીએ છીએ, ત્યારે આપણે તે જ જાળમાં ફસાવવાનું જોખમ લઈએ છીએ જે વસાહતી શાસકોએ એક સમયે આપણા માટે ગોઠવ્યું હતું. ભારતની તાકાત હંમેશાં મતભેદોને એકસાથે રાખવાની તેની ક્ષમતા રહી છે, જેમ કે એક ભવ્ય, જટિલ ટેપેસ્ટ્રી જ્યાં દરેક દોરડું મહત્વનું છે.

તેથી, જ્યારે આપણે નવા વર્ષ, ચૈત્ર નવરાત્રીમાં પ્રવેશ કરીએ છીએ, ત્યારે ચાલો આપણે માત્ર તહેવારોની જ નહીં પરંતુ સંસ્કૃતિની જ યાદગીરીની ઉજવણી કરીએ-અદ્રશ્ય છતાં અવિનાશી દોરા જે ભારતને એક àª­àª¾àª°àª¤ àª¬àª¨àª¾àªµà«‡ àª›à«‡.